Depremler, yerkürenin derinliklerinde gizlenen ve zaman zaman yıkıcı güçleriyle kendini gösteren doğa olaylarıdır. Bu sarsıntıların kaynağı ne kadar derindedir ve bu derinlik neden değişir? Yazımızda bu soruların cevabını ve depremlerin büyüklüğünün nasıl ölçüldüğünü inceleyeceğiz.
Depremin Odak Noktası ve Derinliği
Depremin odak noktası, yerkabuğunun içerisinde enerjinin açığa çıktığı ve fay hatlarının kırıldığı noktadır. Bu noktaya "hipocenter" veya "iç merkez" de denir. Aslında odak noktası tek bir noktadan ziyade, bir alan olsa da pratik uygulamalarda nokta olarak kabul edilir. Depremin derinliği ise odak noktası ile yer yüzü arasındaki dikey mesafedir.
Deprem Derinliğini Etkileyen Faktörler
Depremlerin derinliği, çeşitli faktörlere bağlı olarak değişir. Bunlardan en önemlileri şunlardır:
- Tektonik Yapı: Farklı tektonik yapılarda depremler farklı derinliklerde meydana gelir. Örneğin, kıtalararası yakınsama bölgelerinde, bir levhanın diğerinin altına dalması sonucu derin depremler oluşurken, kıta içi bölgelerde sığ depremler daha yaygındır.
- Kabuğun Kalınlığı: Yerkabuğunun (kabuk) kalınlığı bölgelere göre değişir. Kabuk ne kadar kalınsa, depremler o kadar derinlerde meydana gelir. Türkiye'de de doğudan batıya doğru kabuk kalınlığı arttığından, doğu bölgelerinde daha derin depremler gözlemlenir. Batı Anadolu'da kabuk kalınlığı ortalama 25-35 km, Doğu Anadolu'da ise 35-45 km arasındadır.
- Fay Hattı Tipi: Farklı fay hatları türleri farklı derinliklerde aktif olabilir. Örneğin, normal faylar genellikle sığ derinliklerde, ters faylar ise daha derinlerde kırılır.
Türkiye'de Deprem Derinlikleri
Türkiye, aktif fay hatları bakımından oldukça zengin bir ülkedir. Bu nedenle, farklı derinliklerde depremler meydana gelmektedir. Genel olarak bakıldığında:
- Batı Anadolu: Bu bölgede Afrika levhası Avrasya levhası altına dalmaktadır. Bu dalma hareketi, 100-200 km derinlikte "derin depremler"e yol açmaktadır.
- Doğu Anadolu: Bu bölgede ise levhalar yan yana hareket etmektedir. Bu nedenle, daha sığ derinliklerde (10-30 km) "kabuk içi depremler" daha yaygındır.
Deprem Büyüklüğü Nasıl Ölçülür?
Depremlerin şiddeti ve yarattığı hasar, sadece derinliğe değil, aynı zamanda büyüklüğüne de bağlıdır. Deprem büyüklüğü, açığa çıkan enerjinin bir ölçüsüdür ve Richter ölçeği ile ifade edilir. Bu ölçekte, her bir birim artış, enerjide yaklaşık 31 kat artış anlamına gelir.
Deprem büyüklüğü, sismik dalgaların genliklerini ve kayıt istasyonlarına varış sürelerini analiz ederek hesaplanır. Günümüzde daha gelişmiş yöntemler kullanılarak "moment magnitüd" adı verilen ve depremin kaynağındaki harekete dayanan büyüklük ölçümleri de yapılmaktadır.
Depremlerin Derinliği ve Riski
Depremlerin derinliği, riski de etkileyen bir faktördür. Genellikle, sığ depremler daha yıkıcı olma eğilimindedir. Bunun sebebi, sığ depremlerde enerjinin daha kısa bir mesafede yeryüzüne ulaşması ve daha geniş bir alana yayılmasıdır. Derin depremlerde ise enerjinin büyük bir kısmı yeraltında kaybolur ve yeryüzüne ulaşan enerji miktarı daha azdır.
Ancak, bu her zaman geçerli değildir. Bazı durumlarda, derin depremler de oldukça yıkıcı olabilir. Özellikle nüfus yoğunluğu yüksek bölgelerde meydana gelen derin depremler, can kaybına ve maddi hasara yol açabilir.
Deprem Derinliği ve Araştırma
Depremlerin derinliği, bilim insanları için de oldukça önemli bir araştırma konusudur. Deprem derinliği hakkında bilgi edinmek, depremlerin nedenlerini ve mekanizmalarını daha iyi anlamamızı sağlar. Bu bilgiler, gelecekteki depremleri daha iyi tahmin etmemize ve depremlere karşı daha iyi hazırlanmamıza yardımcı olabilir.
Bilim insanları, depremlerin derinliğini sismik dalgaları kullanarak ölçerler. Sismik dalgalar, depremin kaynağından yayılan ve yerkürenin içinden geçen enerji dalgalarıdır. Sismik dalgaların farklı katmanlardan farklı hızlarda geçtiği bilinmektedir. Bu nedenle, sismik dalgaların farklı istasyonlara varış sürelerini analiz ederek depremin derinliği hesaplanabilir.
Sonuç
Prof. Dr. Ali Osman Öncel: Tekrar bir başka soru ile ‘Sismoloji Konuşmalarımıza’ devam ediyoruz. Bir depremin derinliği değişir mi, değişirse neden değişir? Bir depremin büyüklüğü nasıl hesaplanır? ‘Gerçek ve evrensel büyüklüğü hesaplanmasında tercih edilen yöntem nedir?’ sorusunun cevabını arkadaşınız verecek, buyurun.
Caner Tan: Depremin gerçek ve evrensel büyüklüğü nasıl hesaplanır? Odak noktası, yerin içinde depremin enerjisinin ortaya çıktığı noktadır. Görselde de görüleceği üzere, bu noktaya odak noktası veya iç merkez de denir. Gerçekte, enerjinin ortaya çıktığı bir nokta olmayıp bir alandır, fakat pratik uygulamalarda nokta olarak kabul edilmektedir. Depremin evrensel çözümü hesabı, bölgelerde bulunan sismik ölçerlerle elde edilen verilerle odak çözümü yapılır. En az üç sismik ölçerden gelen verilerle yapılan odak çözümlemesi sonucunda bölgede oluşan depremin büyüklüğü ve derinliği hesaplanır. Hesaplama, dünyada ve Türkiye'de farklı çözümlemelere ve değerlendirmelere tabiidir, bunun sonucunda farklı sonuçlar çıkabilmektedir.
Depremlerin Derinliği ve Tektonik Etkiler
Prof.Dr. Ali Osman ÖNCEL: Ben de teşekkür ediyorum. Bir depremin derinliği neden değişir? Türkiye'deki depremlerin derinliği farklılık gösterir; doğuda daha derin depremler olabiliyor çünkü doğudaki depremler daha derin odaklıdır. Depremler genellikle üçe ayrılır: Kabuk depremleri (crustal earthquakes). Kabuk depremlerinin derinliği, kabuk kalınlığı ile değişir. Batı Anadolu'da kabuk ortalama 25-35 km, Türkiye'nin doğusunda ise ortalama 35-45 km kalınlıktadır. Bu nedenle kabuk depremlerinin maksimum derinliği genellikle 25 km ile 45 km arasında olabilir.
Ancak, kabuğun her tarafında deprem meydana gelmez; deprem üretecek bir sismojenik tabaka vardır. Batı Anadolu'da kabukta meydana gelen depremler ortalama 15 km derinlikte, Türkiye'nin doğusunda ise ortalama 30 km derinlikte meydana gelir. Okyanus kabuğunda ise kabuk daha sığ olduğundan depremler daha sığ, örneğin 10 km derinlikte olabilir. Kabuk kalınlığına bağlı olarak depremlerin derinliğinin değiştiğini bilmek önemlidir.
Türkiye'nin batısında, Afrika levhası ile Avrasya levhası arasında bir yakınlaşma ve çarpışma vardır. Afrika levhası Türkiye'nin altına doğru ilerleyerek 200 km-300 km derinliğe kadar depremler meydana getirebilir. Bu, Afrika levhasının Türkiye'nin batısında sürekli batıya doğru hareket etmesi ve belli bir eğimle Türkiye'nin altına doğru dalması sonucu oluşur. Bu nedenle, Türkiye'nin batısındaki dalma-batma zonlarında 100 km-200 km derinlikte depremler meydana gelebilir.
Depremler derinliklerine göre sınıflandırılır: sığ depremler, orta derinlikteki depremler ve derin depremler. Afrika levhasındaki dalan kabuk derinlerde olduğu için 40-70 km arası veya derin kabuk depremleri çalışırken 70-200 km aralığındaki depremleri dikkate almak gerekir. Depremlerin derinlikleri tektonik sistemle yakından ilişkilidir.
Depremin bir diğer önemli özelliği de büyüklüğüdür. Bu büyüklük, nomograf yöntemiyle hesaplanabilir. Deprem dalgalarının varış zamanları arasındaki fark ve bu dalgaların genlik büyüklükleri arasındaki farkı kullanarak büyüklük tahmini yapılabilir. Bu, eskiden manuel olarak yapılan bir yöntemdi. Günümüzde ise depremin kaynağındaki harekete bağlı olarak Moment Magnitüd tahmini yapılabiliyor. Uzun yıllar boyunca bu manuel yöntem kullanılarak büyük deprem tahminleri yapıldığını belirtmekte yarar var.
Bu şekilde bu sorunun cevabını neticelendirmiş olalım.
REFERANSLAR
Kitaplar
- "Earthquake Hazard, Risk, and Disasters" - Edited by John F. Shroder: Bu kitap, depremlerin nedenlerini, etkilerini ve risk yönetimini kapsamlı bir şekilde ele alır.
- "Introduction to Seismology, Earthquakes, and Earth Structure" - Seth Stein ve Michael Wysession: Deprem bilimi ve yer yapısına dair temel bilgileri sunar.
- "The Solid Earth: An Introduction to Global Geophysics" - C.M.R. Fowler: Yerkürenin fiziği, yapısı ve dinamikleri hakkında detaylı bilgi içerir.
- "Seismology and Plate Tectonics" - K. E. Bullen ve Bruce Bolt: Deprem bilimi ve levha tektoniği teorilerini açıklar.
Akademik Makaleler ve Dergiler
- "Journal of Geophysical Research - Solid Earth": Depremler, yer fiziği ve ilgili konularda güncel araştırmaları yayınlar.
- "Bulletin of the Seismological Society of America (BSSA)": Sismoloji ve deprem mühendisliği alanında önemli bir dergidir.
- "Earth and Planetary Science Letters": Yerkürenin yapısı ve dinamikleri üzerine önemli araştırmaları içerir.
Kurumsal ve Çevrimiçi Kaynaklar
- United States Geological Survey (USGS) Earthquake Hazards Program: USGS Earthquake Hazards Program
- Depremler ve sismoloji hakkında kapsamlı bilgiler sunar.
- Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü: Kandilli Rasathanesi
- Türkiye'deki depremler ve sismik aktiviteler hakkında güncel veriler sağlar.
- European-Mediterranean Seismological Centre (EMSC): EMSC
- Avrupa ve Akdeniz bölgesindeki depremler hakkında bilgiler içerir.
- Global Seismographic Network (GSN): GSN
- Küresel sismik ağın verilerine erişim sağlar.
Bu kaynaklar, depremlerin mekanizmaları, ölçüm yöntemleri ve risk yönetimi konularında derinlemesine bilgi edinmek isteyenler için önemli referanslardır.
No comments:
Post a Comment